اشاراتی به ریشه های شکل گیری طریقت اردبیل در آناتولی

آذربایجان پس از سقوط بغداد و زوال عراق در اواسط قرن سیزدهم میلادی به طور روز افزون نقش مهمی پیدا کرد. مغولان سلطانیه را پایتخت جدید خود کردند. تبریز در اواخر عهد ایلخانی پایگاه سلاطین حکومت شد. اردبیل برای مغولان اهمیت استراتژیک داشت و به عنوان دروازه شمالی سرزمین‌های مغولان محسوب می‌شد.
در اواخر قرن چهاردهم میلادی در منطقه شمال اردبیل شیروانشاهان مسلط بودند. روابط بین شیروانشاهان و اعضای خانواده صفوی ظهور صفویان را در اواخر قرن پانزدهم تحت تأثیر قرار داد. ظهور یکی از طرایق صوفیه در این منطقه به عنوان یک پدیده عمومی مطرح می‌شود. در این دوران هدایت ملل مغلوب را به صراط مستقیم شیوخ صوفی بر عهده داشتند؛ شیخ صفی در اوج قدرت ایلخانان در سال ۶۵۰ هجری در این منطقه متولد شد.
طریقت اردبیل بین قبایل ترکمان که در ایران و عراق و آناتولی به صورت ایلیاتی در حرکت بودند نفوذ داشت. حمدالله مستوفی در سال ۷۳۱ ه که از اردبیل بازدید داشته می نویسد: «شیخ صفی هنوز در قید حیات است و نفوذ زیادی دارد. فضل الله بن روزبهان خنجی نویسنده ردیه بر اثر شیعی ابن المطهر حلی در تاریخ عالم آرای امینی می نویسد: رجال روم احترام زیادی به شیخ صفی قائل بودند.»
در زمان چهار رهبر نخستین طریقت اردبیل یعنی شیخ صفی، شیخ صدالدین، خواجه علی سیاهپوش و شیخ ابراهیم توسعه و اشاعه آیین صوفیگری در شرق، یعنی قلمرو تیموریان و در غرب یعنی آناتولی ادامه یافت. اغتشاشات سیاسی پس از ایلخانیان زمینه مساعدی برای اشاعه طریقت اردبیل بود. صوفی‌گری به عامه مردم نوعی آرامش خاطر در سطح اسلام مردمی می‌داد.
آناتولی از زمان سلجوقیان تا زمان مغول و پس از آن پذیرای گروههای عظیمی از قبایل ترک- مغول بود که از مقابل فاتحان شرق به طرف غرب هجوم آورده بودند. این گروه‌ها خانه به دوش و بدون سازمان بودند. تعدادی از آنها جذب دولت رو به رشد عثمانی شدند و غازیان دولت عثمانی را تشکیل دادند و بقیه در دره های فلات آناتولی تخته قاپو شدند. در میان این گروه‌ها صوفی‌گری شکوفا شد.
تاثیر جلال‌الدین مولوی و مثنوی‌اش و طریقت صوفی‌گری مولویه از قرن هفتم هجری که مرکز آن در قونیه بود در شکل گیری فرقه های تصوف بعدی در آسیای صغیر همچون بابائی‌ها، ابدالی‌ها، بکتاشی‌ها، حروفی‌ها، قلندران، قزلباش‌ها را نمی‌توان نادیده گرفت.
شخصیت های معروفی چون بابا اسحاق، صاری سلتوق، برق بابا، یونس امره، حاجی بکتاش، حاجی بایرام ولی، قاضی بدرالدین و آق شمس الدین در متن اسلام مردمی در آناتولی حضور داشتند.
در قرن سیزدهم میلادی شورش بابائی‌ها به همراه قوالب شیعه علیه اشرافیت دولت سلجوقیان روم به راه افتاد که سرکوب شد. طریقت بکتاشی دنباله تعالیم بابائی‌ها بود. بکتاشی‌ها در آیین‌های رمزی شیعی مذهب بودند. در اوایل قرن پانزدهم میلادی شیخ بدرالدین شورش کرد که سرکوب شد و تعدادی از مریدان او به طریقت صوفی‌گری اردبیل و بکتاشی‌ها پناهنده شدند.
از زمان سلجوقیان متأخر روم تا دوره سلطان سلیم اول اوضاع و شرایط مذهبی آناتولی را سه عامل رقم زده است.
الف- وضع تسنن اسلامی در مراکز شهری و در میان غازیان عثمانی به موازات سرحدات غربی.
ب- نفوذ عظیم طرایق صوفیگری و رهبران عارف، همراه با عقاید بی قید و بند در میان قبایل خانه به دوش ترک نژاد در مناطق روستایی.
ج- ظهور تدریجی عقاید شیعی، از طریق یک جریان تدریجی و رشد و رخنه آن در یک قالب و یا قوالب دیگر.
نتیجه: تشیع پیش‌رونده، در قوالب مردمی اش در این شبه جزیره رشد کرده است. این رشد، انگیزه بسیار قوی از سوی تبلیغات شیعی رهبران متأخر طریقت صوفی‌گری اردبیل دریافت کرده است. این تبلیغات اول بار از راه گرویدن به صوفیگری شروع شده و در نیمه دوم قرن پانزدهم، در زمان صوفیان متأخر یعنی جنید و حیدر، به صورت نهضت قزلباشهای شیعی در آمده و اکثر نواحی شرق آناتولی را فرا گرفته، تا این که بالاخره در اواخر این قرن آن را به صورت یک سرزمین شیعی در آورده است.
برگرفته و خلاصه شده از کتاب پیدایش دولت صفوی نوشته میشل مزاوی ترجمه یعقوب آژند.
کاظم نظری‌بقا
شاعر, محقق و استاد دانشگاه