مروری برالزامات طراحی و تولید بسته بندی صنایع دستی

ضرور­ت­های بسته بندی در صنایع دستی

یکی از مشکلات مهم بر سرراه محصولات صادراتی کشورمان در سالهای اخیر عدم برخورداری از بسته بندی مناسب در بازارهای داخلی وجهانی می باشد. این موضوع اگرچه در بسیاری ازمحصولات صادراتی مانند پسته،زعفران و غیره به علت تقاضاهای بازارهای مقصد و مسائل بهداشتی این اقلام شکل مناسبتری نسبت به گذشته به خود گرفته است ولی در محصولات صنایع دستی که نمونه آشکار میراث فرهنگی این مرزو بوم به شمار می آیند هنوز بسته بندی مقوله ای است غریب که همت همگان را می طلبد تا بتوان جامه ای نو در خور شان این اقلام به یادگارمانده از نیاکانمان بر تن آنها پوشاند.بسته بندی حلقه رابط محصول و خریدار است.اولین عنصر بصری که با خریدار یک محصول ارتباط برقرار می کند رنگ و فرم بسته بندی آن است.خیلی از دوست داران اقلام صنایع دستی به نیت خرید محصول خاصی وارد فروشگاه نمی شوند و اگر در این میان کالایی با عنصر جاذبی به نام بسته بندی بتواند به سلیقه زیبایی شناسی ایشان پاسخ دهد و با اطلاعاتی که از محصول در اختیار خریدار داخلی و خارجی قرار می دهد مانند شناسنامه محصول وبرند می تواند به عامل مهمی در خرید محصول تبدیل گردد.70 تا 80 درصد از محصولات صنایع دستی به قصد هدیه دادن خریداری می شوند نه به قصد مصرف شخصی و یکی از عناصر اصلی اهداء یک کالا داشتن بسته بندی مناسب می باشد.تمامی خریدان داخلی و به ویژه مصرف کنندگانی که شناخت کافی از محصول کشور هدف ندارند چه شامل توریستی که وارد کشور می گردد یا بازدیدکنندگان نمایشگاه های صنایع دستی خارج از کشور زمانی حاضرند مبلغی را برای خرید یک محصول فرهنگی نسبتا پربها بپردازند که نسبت به محصول مورد نظر شناخت حاصل نمایند که تمامی این موارد می تواند با شناخت سلایق و علایق فرهنگی کشور مقصد و با فراهم نمودن بسته بندی مناسب تحقق یابد.

دلایل عدم وجود بسته بندی در صنایع دستی

با مقایسه ای اندک بین کیفیت پائین عرضه صنایع دستی با کیفیت نسبتاً مناسب عرضه محصولاتی مانند مواد غذایی و محصولات بهداشتی از سویی و ماهیت فرهنگی و بومی محصولات صنایع دستی و لزوم تشخص بخشی و هویت سازی به این گونه محصولات از سوی دیگر، نیاز به بسته بندی در این محصولات بیش از پیش آشکار می شود.نیاز مادر تمام ابتکارات بشر در طول تاریخ بوده است. آیا در این محصولات نیاز به این مورد احساس نشده است یا عوامل دیگری هم دخالت دارند. این یک آسیب شناسی است برای دستیابی به راه حل سازنده در آینده تا بتوان با بهره گیری از هنر- تکنولوژی بسته بندی جامه ای نو بر تن هنر – صنعت صنایع دستی نشاند.در مجموع عوامل­تاثیر گذار بر عدم وجود بسته بندی در صنایع دستی کشورمان را می توان در موراد زیرخلاصه کرد:

1- ماهیت تولید سنتی این محصولات که تفکر اشتباه عرضه سنتی را به همراه دارد.

2- عدم احساس نیاز از سوی تولیدکنندگان و فروشندگان صنایع دستی و رضایت و عادت به وضع موجود.

3- تنوع سایز و اندازه در رشته ها و محصولات صنایع دستی و نبود استاندارد محصول.

4- نبود توقع خرید محصولات صنایع دستی همراه با بسته بندی مناسب در خریداران این محصولات.

5- تفکر غلط هزینه بر بودن بسته بندی و نبود بینش تبلیغاتی و آگاهای از مزایایی بسته بندی در تولیدکنندگان و فروشندگان صنایع دستی.

6- وضعیت موجود فروش صنایع دستی از نظر بازار در بعضی از رشته ها و محصولات .

7- نبود قوانین الزام آور فروش، عرضه و صادرات محصولات صنایع دستی جهت رقابت در بازارهای داخلی و خارجی.

8- عدم فرهنگ سازی و برنامه های ترویج و تشویق از سوی نهاد های اجرایی .

9- نبود برنامه های حمایتی جهت ایجاد و گسترش بسته بندی در تولیدات صنایع دستی.

10- کمبود متخصص و عدم دسترسی تولیدکنندگان صنایع دستی به طراحان و تولیدکنندگان حرفه ای بسته بندی.

11- مبهم بودن موضوع بسته بندی در این محصولات و نبود متولی اصلی در این بخش.

الزامات طراحی و تولید بسته بندی صنایع دستی

جهت شروع کار عملی در این بخش نیاز به داشتن اطلاعات و خلاقیت در سه بخش است:الف)آگاهی نسبی از محصولات صنایع دستی کشورمان که که در قالب 14 گروه و 250 رشته تعریف شده اند.در یک تقسم بندی با رویکرد ایجاد بسته بندی می توان آنها را به سه دسته آسیب پذیر درجه 1(محصولات گروه سفال، سرامیک و شیشه)، آسیب پذیر درجه 2(محصولات گروه چوبی،فلزی،سنگی،چرمی،دریایی،و صنایع مستظرفه) و آسیب پذیر درجه 3 (محصولات گروه بافته های داری و زیراندازها،نساجی سنتی،رودوزی های سنتی،پوشاک سنتی،چاپ های سنتی) که به طورکلی می توان تاشدنی نامید، تقسیم نمود.ب)برخورداری از دانش و خلاقیت طراحی و تولید بسته بندی به طور عام و ج)آگاهی از الزامات طراحی و تولید بسته بندی مختص محصولات صنایع دستی که می توان این الزامات را در این موارد خلاصه نمود:

1- فرم بسته بندی:محصول تعیین کننده فرم است.این همان عاملی است که بیشترین اشتباهات و سخت گرفتن ها در مورد آن صورت می گیرد.اصلا بیایید به مکعب مستطیل فکر کنیم بعد هر تغییری خواستیم در فرم آن ایجاد کنیم.خلاقیت در طراحی نباید منجر به افزایش قیمت تمام شده تولید بسته بندی و طولانی شدن و سخت شدن پروسه تولید گردد.در واقع فرم تابع عملکرد است.فرم بسته بندی کارکرد و ابعاد و اندازه آن را نیز تعیین می کند وتعبیه دسته مناسب در صورت لزوم، سهولت در باز و بسته شدن، ایستایی و عدم جدا شدن 2 بخش بسته در صورت کشویی بودن آن از جمله مواردی است که در طراحی فرم بسته بندی باید درنظر گرفته شود.یکی از مزیت ها و ویژگی هایی که بسته بندی صنایع دستی باید از آن برخوردار باشد ترانسپارنت یا شفاف بودن قسمتی ازآن است تا بتواند تا حدی که از استحکام آن نکاهد محصول داخل آن را نمایش دهد.(وجود پنجره در بسته بندی)

2- گرافیک بسته بندی:گرافیک شامل رنگ، نقوش و تمام نوشته جاتی است که در بسته بندی هایی چاپی بر روی بسته می نشیند و شامل موارد زیر میباشد:

رنگ:اثرگذارترین عنصر جاذب بسته بندی از نظر بصری و در دید اول رنگ آن است.رنگ باید در بسته بندی صنایع دستی در عین جذاب و زیبا بودن با هویت محصول فرهنگی داخل آن تناسب داشته و رنگ نوشته جات و دیگر عناصر باید در رنگ حاکم بسته خود را نشان دهد.توجه به رنگ مورد پسند فرهنگ کشورهای مقصد صادرات صنایع دستی حائز اهمیت می باشد.

شناسنامه:شناسنامه محصول بسته بندی شده عامل بسیار مهمی است که در شناساندن و در نهایت خرید محصول به ویژه توسط توریست و خریداران خارج از کشور نقش حیاتی ایفا می کند.مواردی همچون سابقه و تاریخچه تولید محصول در منطقه،مواد اولیه،روش تولید و غیره در شناساندن محصول به خریداران موثر است(به زبان کشور مبداء و مقصد فروش و صادرات کلاهای صنایع دستی)

نقش:بکارگیری نقوش سنتی و ملی ما مانند اسلیمی،بته جقه،ختایی و غیره به صورت محو یا نمایان یکی از راهکارهای نشان دهنده محصول فرهنگی محتوی درون است.نقوش محلی هر استان نیز می تواند در کنار این نقوش و یا به صورت مستقل بکار گرفته شود.

المان تاریخی،طبیعی و فرهنگی: این عناصر نشان دهنده سابقه ذهنی از هر استان است که می تواند به عنوان سفیر در شناسایی استان به کل دنیا موثر واقع شوند.به طور مثال گنبد سلطانیه نماد تاریخی استان زنجان، بلوط نماد طبیعت استان کهگیلویه و بویراحمد و چادرهای عشایر، آداب و رسوم و پوشش آنها نماد فرهنگی استان های عشایر خیز .

نشان تجاری:نشان تجاری یا برند می تواند برای معرفی تولید کننده،شرکت ها و غیره که بسته را سفارش می دهند برای نمایش هویت آنها بر روی بسته بندی نشانده شود.این مورد انگیزه ایی است تا کیفیت محصولات صنایع دستی تداوم داشته باشد.بسته بندی محلی است برای حضور و ظهور برند.

نماد: در بین شهرهای ایران تنها اصفهان دارای نماد است.برج قوس(آذرماه)نماد اصفهان است. این نگاره تاریخی نقش تصویر فرد تیراندازی را با سر انسان و تنه ببر یا شیر و دم اژدها نشان می‌دهد.

الزامات فروش: یکی از مواردی که ضرورت ایجاد بسته بندی را در زمان حال و آینده ثابت می کند الزامات فروش کالاست.درج ایران کد، شماره ثبت،بارکد و… مواردی از این دست می باشند. این امر زمانی محقق می گردد که محصولات صنایع دستی دارای بسته بندی باشند.این موارد به صورت گرافیکی بر روی بدنه بسته بندی چاپ می شود.

علائم هشداردهنده: علائم هشدار دهنده در بسته های استاندارد به صورت گرافیکی و توسط طراح و شرکت هایی که در چاپ و تولید بسته بندی فعالیت دارند لحاظ می­گردد.در محصولات صنایع دستی به و یژه سفال و سرامیک و دیگر اقلام شکستنی این علائم نشان دهنده محتوی و ویژگی این محصولات می باشند.شکستنی بودن،دوری از حرارت و رطوبت و نیز توجه به مسائل بازیافت و زیست محیطی نمونه ایی از این علائم می باشد.طراحی و چاپ این علائم بسار ضروری و اجتناب ناپذیر است.

3- نوع محصول: نوع محصول تعیین کننده تمام ویژگی های نام برده در طراحی و تولید بسته بندی می باشد.به طور مثال گلیم یک محصول فراگیر می باشد که تقریبا تمامی استان ها از آن برخوردار می باشندو تولید کنندگان بسته بندی با توجه قابلیت تا خوردن،سهولیت بسته بندی و با ارزش بودن زیراندازها و دست بافته ها می توانند برای شروع این محصولات را هدف طراحی و تولید قرار دهند.در یک تقسیم بندی و با توجه به میزان و معیار آسیب پذیری محصولات صنایع دستی می توان آنها را به 3گروه آسیب پذیر درجه 1،درجه 2 و درجه 3 تقسیم نمود.به طور مثال محصولات سفال و سرامیک و شیشه در گروه 1،محصولات سنگی و چرمی در گروه 2 و دست بافته های داری و زیراندازها در گروه 3 قرار می گیرند.

4- مواد اولیه: در حال حاضر رویکرد ایجاد و گسترش بسته بندی در دوبخش1)بسته بندی صنعتی 2)بسته بندی سنتی متمرکز گردیده است.در بسته بندی صنعتی مواد اولیه ایی همچون مقوا،کارتن و غیره و با هدف تولید انبوه،تحمل و حفظ محتوی بسته و با قیمت مناسب توسط شرکت تولیدی تعریف می گردد. در بسته بندی سنتی که توسط هنرمندی که برای کالای خود یا دیگری به صورت دست ساز بسته بندی تولید می کند، مواد اولیه شامل مواد اولیه محصولات صنایع دستی از قبیل حصیر،پارچه ها ،دست بافته های سنتی و مواد بومی استان و منطقه می باشد.

5-وزن محصول: وزن محصول با مواد اولیه و طراحی فرم محصولات صنایع دستی ارتباط مستقیم دارد.در محصولاتی مانند ظروف سنگی و یا سفالی بایستی طراح و تولید کننده جهت افزایش مقاومت بسته ها به مواد اولیه آن توجه ویژه نماید.

6- تولید انبوه: در نظر گرفتن قابلیت تولید انبوه در طراحی بسته بندی صنایع دستی بسیار با اهمیت است.متاسفانه کارهای صورت گرفته اخیر در همین جا متوقف شده و به تولید انبوه نرسیده است.داشتن قابلیت تولید انبوه در بسته بندی محصولا ت صنایع دستی با در نظر گرفتن امکانات ساخت،مواد اولیه با قیمت مناسب، و دورریز کم و زمان تولید پائین می تواند در نهایت به کاهش قیمت بسته بندی ها منجر گردد.

7- ضربه گیرها: به ویژه در محصولات شکستنی مانند سفال ،سرامیک و شیشه ضربه گیرها باید حتما در بسته بندی در نظر گرفته شوند تا بسته بندی مهمترین وظیفه خود در این کالاها یعنی حفاظت را انجام دهد.این ضربه گیرها از اجناس فوم،مقوا و … در اندازه های مختلف توسط شرکت های تولید کننده بسته بندی­های صنعتی بکار گرفته می شود.

8- انبارداری: یکی از مسائلی که فروشگاه های صنایع دستی در خصوص بسته بندی با آن روبرو هستند فضایی است که این بسته ها در فروشگاه یا انبار اشغال می کنند.اگر در طراحی و تولید این بسته ها تمهیدی اندیشیده شود که قبل از اینکه کالایی در هنگام فروش داخل آن قرار گیرد تا شود و روی هم قرار گیرد می تواند در انبارداری بسته بندی ها سهولت ایجاد کند.

نتیجه­گیری

حال این پرسش مطرح است که چگونه و از چه راهکارهایی می توان به گسترش بسته بندی در صنایع دستی ایران امیدوار شد؟به نظر می رسد مرحله اول این اقدام فرهنگ سازی،ترویج و تبلیغ با دو مخاطب تولیدکننده و خریدار صنایع دستی می باشد. بکارگیری بسته بندی در محصولات صنایع دستی از سوی تولیدکنندگان و توقع خرید صنایع دستی همراه با بسته بندی مناسب در خریداران رویکرد نهایی این فرهنگ سازی است. این عمل زمان بر و نیاز به صرف هزینه دارد که طی بازه زمانی 5 ساله و در قالب مراسمی همچون برگزاری کارگاه های آموزشی ترویجی،جشنواره های سراسری و مسابقات طراحی بسته بندی صنایع دستی از سویی و ترویج و تشویق هنرمندان صنایع دستی و مخاطبین صنایع دستی از طریق رسانه های دیداری،شنیداری و نوشتاری از سوی دیگر امکان پذیر است.مرحله دوم ایجاد و گسترش بسته بندی در محصولات صنایع دستی حمایت متولیان صنایع دستی در این خصوص است.اعطاء نمونه های رایگان،اختصاص تسهیلات با بهره کم و نیز غرفه و فضای نمایش و فروش به تولیدکنندگان صنایع دستی و بسته بندی صنایع دستی،تشکیل گروه های صنایع دستی جهت سفارش بسته بندی به صورت جمعی جهت تقسیم هزینه طراحی،سرشکن شدن هزینه تولید و حذف انبارداری.تشکیل بانک اطلاعات بسته بندی صنایع دستی به منظور سهولت دستیابی هنرمندان صنایع دستی به طراحان و تولیدکنندگان بسته بندی و حمایت،هدایت و بهره برداری از پایان نامه های دانشجویی رشته های طراحی صنعتی و گرافیک از جمله مصادیق این حمایت می باشد. مرحله سوم گسترش بسته بندی در محصولات صنایع دستی را می توان با اجرای برنامه های نظارتی و الزام آور از سوی نهادهای اجرایی به تحقق نزدیک نمود. نظارت بر تولیدات شرکت کنندگان نمایشگاه های صنایع دستی با هدف کنترل و تبلیغ استفاده از بسته بندی مناسب، بازدید و نظارت مستمر بر کارگاه های صنایع دستی به منظور کمک به رواج بسته بندی در محصولات تولیدی، ارتباط گیری و نظارت بر تولیدات فروشگاه های صنایع دستی با هدف همکاری و بهره مندی از بسته بندی مناسب و یکسان سازی بسته بندی صنایع دستی، تمدید و صدور پروانه تولید صنایع دستی به شرط داشتن بسته بندی در درصدی از کارگاه های تولیدی و پیگیری الزامات آتی فروش و عرضه کالاها از جمله درج ایران کد،شماره ثبت، نشان تجاری و … با ایجاد بسته بندی در تولیدات .