دستاوردهای باستانشناسی در اردبیل؛ از کشف اولین استقرار انسان تا آثار حکومت ها

به گزارش روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، خطه کوهستانی و سرسبز اردبیل که در محاصره رودهای خروشان ارس، قزل اوزن و قره سو قرار گرفته است از گذشته کهن یکی از ممن‌های حیات بشری محسوب می‌شود.
تا جایی که کاوش‌های باستان‌شناسی که در طول دهه‌ها در این منطقه انجام شده نشان می‌دهد نه تنها یک منطقه از استان اردبیل بلکه تمامی شهرهای آن تاریخی کهن از حیات آدمی را تجربه کرده‌اند.آثار کشف شده و به ویژه بازمانده بناهای تاریخی از جمله قلعه‌های تاریخی که اغلب کاربری نظامی داشته نشان می‌دهد اردبیل همواره مورد توجه حکومت‌ها قرار گرفته و هزاران سال محل استقرار دولت‌های مختلف بوده است.
در بررسی اجمالی کاوش‌های باستان‌شناسی رخدادهای کمتر گفته شده از تاریخ کهن این خطه در اختیار مخاطبان به ویژه پژوهشگران قرار خواهد گرفت. رخدادهایی که با تارو پود فرهنگ و تاریخ این منطقه آمیخته است و اهمیت مواریث تاریخی اردبیل را بیش از پیش عیان می‌سازد.
مطابق آخرین بررسی‌های گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل می‌توان تاریخ باستان‌شناسی این استان را در سه بخش شمال، مرکز و جنوب استان مورد بررسی قرار داد. سکونت انسان از دوره پارینه سنگی در مغان در شمال استان اردبیل، دشت مغان مشتمل بر شهرستان های آصلاندوز، پارس‌آباد، بیله سوار و گرمی از شمال به رود ارس، از شرق به رودخانه بلغار چایی (بالهارود)، از غرب به دره یورد (دره رود) و از جنوب به ارتفاعات صلوات داغی محدود می‌شود. رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل در خصوص آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه گفت: «قبل از جنگهای ایران و روسیه، دشت مغان مناطق وسیعتری در جنوب شرق دریای خزر را در بر می‌گرفت که متاسفانه طبق معاهده ترکمن چای بخش اعظم آن از ایران جدا و به تصرف روسیه درآمد.»
روح الله محمدی تصریح کرد: «مطالعات باستان‌شناسی دشت مغان نشان دهنده سکونت انسان در آن از دوران پالئولتیک تاکنون است. طبق بررسی‌های باستان‌شناسی صورت گرفته سواحل رود ارس و دره یورد (دره رود) دارای محوطه‌هایی مربوط به دوران پالئولتیک قدیم و با قدمت بیش از سیصد هزار سال است.»
او با بیان اینکه داده‌های باستان‌شناسی شناسایی شده نشان ­دهنده شرایط مناسب آب و هوایی برای زیست انسان در دشت مغان از اواخر دوره پلیستوسن است، ادامه داد: «اولین مطالعات باستان‌شناسی دشت مغان در سال 1345 ه.ق در مناطق جنوبی آن و در محدوده فعلی شهرستان گرمی مغان صورت پذیرفت و آثاری از دوره اشکانی شناسایی شد.»
به گفته محمدی در نتیجه این مطالعات مشخص شد دشت مغان به عنوان یکی از مهمترین مراکز جمعیتی دوره اشکانی مطرح بوده و هنر، صنعت و معماری بسیار شکوفایی داشته است. کشف آثاری از دوره مفرغ تا افشار او افزود: «در عین حال طرح ایجاد کشت و صنعت مغان باعث انجام دور دوم مطالعات باستان‌شناسی در بخش‌های شمالی دشت مغان شد و محوطه‌های مهمی همچون نادر تپه سی آصلاندوز، قلعه اولتان پارس آباد و قبور عصر آهن واقع در حوضه دره یورد (دره رود) کاوش شد و آثاری از عصر مفرغ تا دوره افشار کشف و شناسایی شد.»
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل اضافه کرد: «بعد از انقلاب اسلامی دوره سوم مطالعات باستان‌شناسی دشت مغان از سال 1380 تا 1385 با کاوش محوطه‌های قلعه اولتان، تپه ایگدیر و نادر تپه سی پیگیری شد و این مطالعات نشان داد دشت مغان و به خصوص سواحل رود ارس در عصر مفرغ قدیم یکی از خواستگاه‌های فرهنگی منطقه از قفقاز تا شرق آناتولی و مناطق داخلی ایران بوده است.» او اظهار کرد: «همچنین این مطالعات نشان داد که دشت مغان از دوره تاریخی تا ایلخانی در مسیر یکی از شاهراه­های مهم جاده ابریشم معروف به قفقاز یولی بوده و یکی از منظم‌ترین سیستم آبرسانی خاورمیانه را داشته است.»
به گفته محمدی کانال معروف به نادر در دوره تاریخی از آصلاندوز تا جعفرآباد مغان را مشروب می‌ساخته و باعث رونق کشاورزی و افزایش جمعیت منطقه بوده است. شناسایی قفقاز یولی در کاوش‌های جدید این باستان شناس با بیان اینکه دور جدید مطالعات باستان‌شناسی دشت مغان با کاوش قلعه برزند گرمی، گورستان اودولو بیله سوار، قلعه یئل سویی تازه کند و قلعه آلاجوق شهرستان گرمی مغان همراه بوده است، تصریح کرد: «مطالعات جدید باستان‌شناسی با هدف شناسایی شهرهای تاریخی دشت مغان و مسیر ارتباطی معروف به « قفقاز یولی » انجام گرفت.»
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل تاکید کرد: «در نتیجه مطالعات دو سال اخیر مشخص شد که جاده قفقاز در دشت مغان با یک راه اصلی معروف به دوه یولی مناطق جنوب غرب دریای خزر را به بازار مهم شهر تاریخی برزند مرتبط می ساخته است.»
محمدی افزود: «همچنین مطالعات اخیر نشان داد دشت مغان در اوایل دوره اسلامی دارای قلعه‌های مستحکمی متعلق به خرمدینان بوده و برای اولین بار در منطقه آذربایجان یک ساخلوی خوارزمشاهی در قلعه آلاجوق کشف شد.»
او اظهار کرد: «از این گذشته یافته‌های قلعه یئل سویی مهر تاییدی بر تولیدات صنعتی اعم از ذوب فلز و کارگاه‌های تولید سفال در منطقه است.»
او تاکید کرد: «مطالعات باستان‌شناسی شهر تاریخی برزند قالاسی نشان می‌دهد به منظور حفاظت شهر و کاروانیان برج‌های دیده بانی متعدد در ارتفاعات مشرف به شهر ایجاد شده و برای تامین آب پایدار شهر به احداث چند رشته قنات پرداخته‌اند.» آغاز مطالعات باستان‌شناسی دشت اردبیل از قرن 19 مطابق اظهارات رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل دشت اردبیل از طریق دشت مغان با حوزه قفقاز و از طریق قیزیل اوزن با حوزه‌های فرهنگی دریاچه ارومیه و غرب فلات مرکزی ارتباط پیدا می‌کند.
روح‌الله محمدی تصریح کرد: «یکی از مهمترین دلایل شکل گیری تمدن‌ها وجود رودخانه‌ها است و رودخانه قره سو با انشعابات مهم خود از جمله بالیخلی چای مهمترین منابع آبی این حوزه بوده و کوهستان سبلان با یخچال‌های طبیعی در تمام طول سال آب مورد نیاز این حوزه را تامین می‌کند.»
او با تاکید به اینکه مطالعات باستان‌شناسی در این حوزه فرهنگی به قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردد، افزود: «در آن مقطع تاریخی هیئت باستان‌شناسی به سرپرستی دمرگان فرانسوی در کنار مطالعات زمین شناسی منطقه آذربایجان و جنوب قفقاز بررسی و کاوش‌های باستان‌شناسی نیز انجام می‌داد.»
محمدی تاکید کرد: «این گروه در ارتفاعات نمین و مشرف به مرز جمهوری آذربایجان قبور مگالتیک عصر آهن را مورد کاوش قرار داد و اولین اطلاعات باستان شناختی منطقه را منتشر ساخت.»
او اظهار کرد: «مطالعات البته در این مقطع باقی نماند و یک قرن بعد در دوره پهلوی دوم مطالعات باستان شناختی در اردبیل با محوریت بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و جمعه مسجد انجام شد.» حضور انگلیس و فرانسه در کاوش‌های اردبیل رئیس باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان در ادامه داد: «بعد از فرانسوی‌ها، در حوضه رودخانه قره سو هیئت‌های انگلیسی به سرپرستی چارلز برنی در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی بررسی دامنه‌داری را انجام دادند و آثاری از دوره پیش از تاریخ تا اسلامی را در محدوده شهرستان مشگین شهر کشف نمودند.»
به گفته محمدی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در دهه شصت کهنه قلعه مشگین شهر توسط اداره کل باستان‌شناسی مورد کاوش قرار گرفت و منجر به کشف آثاری از قلعه دوره تاریخی تا قاجار در این محوطه شد.
او افزود: «در دهه هفتاد نیز کاوش در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی منجر به کشف بناهای متعددی از خانقاه و مجموعه آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی از دوره ایلخانی تا صفوی شد.»
اما یکی از مهم‌ترین یافته‌های باستان‌شناسی در محدوده دشت اردبیل قلعه‌های تاریخی است. تا جایی که تعدد قلعه‌ها نشان می‌دهد از گذشته این منطقه به لحاظ امنیت خود مورد توجه قرار گرفته است.
محمدی با بیان اینکه اولین کاوش قلعه‌ها به سال های 79-1378 می‌رسد، افزود: «کاوش در قلعه «بوینی یوغون» شهرستان نیر نشان داد در دوره اشکانی به منظور کنترل جاده تاریخی میانه اردبیل مغان (معروف به جاده قفقاز) قلاع متعددی در منطقه شکل گرفته که قلعه «بوینی یوغون» کورعباسلو از جمله مهمترین آنهاست.»
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان افزود: «این قلعه تا دوره ایلخانی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در سالهای 85-1384 مهمترین محوطه عصر آهن استان اردبیل یعنی شهر یئری (مکتب اوشاقلاری) توسط دکتر نوبری کاوش گردید و منجر به شناسایی مهمترین مجموعه استل‌های انسان ریخت عصر آهن (در دوره تاریخی شرق این استل‌ها معروف به بال بال هستند)از غرب دریای خزر گرفته تا منطقه پونتیک قفقاز و شرق آناتولی شد.»
به گفته محمدی بعدها مطالعات باستان‌شناسی با مشارکت گروه باستان‌شناسی دانشگاه محقق اردبیلی در محوطه‌هایی همچون قوناق قیران، شوش قالاسی، قیزیل قیه و گورستان خیرمو در حوزه فرهنگی قره سو انجام پذیرفت. در نتیجه این مطالعات حضور اقوام سکایی در استان اردبیل اثبات گردید و شیوه تدفین، قلعه سازی و هنر فلزکاری این دوره مورد مطالعه قرار گرفت. کشف معماری دستکند در دو سال اخیر اهمیت کاوش‌های باستان‌شناسی که با معرفی آثار مبهمی از سوی رسانه‌ها تاکید می‌شد، موجب شد در دو سال اخیر دور جدیدی از کاوش‌های باستان‌شناسی آغاز و به برخی خلاها پاسخ دهد. دور جدید مطالعات باستان‌شناسی دشت اردبیل و حوزه فرهنگی قره سو از سال 1397 شروع شد و محوطه‌های شاخصی همچون کهنه کنزق، تپه آتشگاه و کول تپه آناهیتا در شهرستان سرعین کاوش شد. همچنین به منظور شناخت پیشینیه شهرسازی اردبیل جمعه مسجد مورد کاوش گسترده قرار گرفت.
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گفت: در نتیجه مطالعات در شهرستان سرعین مشخص شده است که ساکنان دامنه‌های کوهستان سبلان با شناخت دقیق از وضعیت لایه‌های زمین شناختی منطقه نوع خاص از معماری که معروف به معماری دستکند است را ابداع کردند.
محمدی افزود: «دستکندهای منحصربفرد کهنه کنزق، ابازر، گلستان، ویند کلخوران، بینه لر، لاهرود ازجمله نمونه‌های فراوان این نوع معماری در پیرامون قله سبلان است. کاوش دستکند‌های کنزق آثاری از هزاره اول قبل از میلاد تا دوره صفوی را نشان داد و مشخص شد معماری دستکند، گذشته از سازگاری با اقلیم منطقه به خصوص زمستان‌های سخت آن در تامین نیازهای ساکنان در مواقع بحرانی مورد استفاده بوده است.»
او افزود: «علاوه بر این مطالعات باستان‌شناسی در کول تپه آناهیتا منجر به کشف قدیمی‌ترین بنای آیینی استان اردبیل مربوط به دوره عصر مفرغ قدیم (هزاره چهارم قبل از میلاد) شد. این بنای مدور با تزئینات و رنگ آمیزی‌های زیبا از جمله مهمترین بناهای کشف شده فرهنگ کورا- ارس در منقطه قفقاز و خاور نزدیک است.»
محمدی معقتد است یکی از مهمترین کشفیات باستان‌شناسی منطقه شمال غرب کشور در دهه‌های اخیر کشف گورکان عصر آهن دو در محوطه قراولی فخرآباد مشگین شهر است. کاوش این گورکان در نیمه اول سال 1398 منجر به شناسایی یک گورکان منحصربفرد با اتاقک تدفین خشتی و رینگ مدور قلوه سنگی به قطر نزدیک به چهل متر شد.
او اضافه کرد: «این گورکان با یک تخته سنگ بزرگ سه متری پوشانده شده بود و سپس روی تخته سنگ را با خشت خام پوشانده بودند. این گورکان در کنار آثار شاخص حوضه قره سو از جمله شهر یئری نشان دهنده تمدن شکوفا و آباد منطقه در عصر آهن بوده و تاثیرات فرهنگی قابل توجهی بر مناطق پیرامون خود از شمال غرب تا غرب فلات ایران و حوضه جنوبی دریای خزر داشته است.» نقش محوری رود قیزیل اوزن در استقرار تمدن‌ها حوزه فرهنگی قیزیل اوزن در محدوده استان اردبیل شامل شهرستان‌های خلخال و کوثر است. با توجه به اینکه همواره ایمنی و غذا موجب استقرار انسان در منطقه‌ای خاص می‌شده است، به دلیل طولانی بودن این رودخانه و همچنین پرآب بودن آن، محور شکل گیری تمدن‌ها و بسیاری از وقایع تاریخی در محدوده استان اردبیل است.
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل با بیان اینکه در مقیاس وسیع‌تر، حوزه فرهنگی قیزیل اوزن شامل شمال استان کردستان، جنوب آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل و بخش شمالی استان زنجان تا دره منجیل را در بر می‌گیرد، افزود: «این حوزه فرهنگی محل تلاقی جاده «قفقاز یولی» با جاده معروف ابریشم است.»
روح الله محمدی با تاکید به اهمیت حوزه فرهنگی قیزیل اوزن ادامه داد: «همین ارتباطات مناطق مهم قفقاز، فلات مرکزی، جنوب دریای خزر و دریاچه ارومیه با یکدیگر بوسیله کریدور رود قیزل اوزن در طول تاریخ شکل گرفته است.»
او با اذعان به اینکه مطالعات باستان‌شناسی در این حوزه فرهنگی تنوع استقرارهای انسانی از دوره های مختلف تاریخی را شامل می‌شود، تصریح کرد: «مطالعات باستان شناس دیرینه پژوه روس دکتر دراوینکو منجر به شناسایی ابزارهای سنگی متعلق به پالئولتیک قدیم با قدمت بیش از یک میلیون سال پیش از دره قیزیل اوزن و از دره مشکول تا پیرتقی شد.»
محمدی اظهار کرد: «در واقع قدیمی‌ترین دست ساخته بشر در ایران مربوط به همین حوزه فرهنگی قیزیل اوزن است.» کشف بقایای انسان ماهر در حاشیه رود قیزیل اوزن رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان متذکر شد: «آثار کشف شده محدود به مورد ذکر شده نیست و با توجه به اینکه بقایای انسان ماهر از سایت روستاوی گرجستان با قدمت بیش از یک و نیم میلیون سال پیش کشف شده است می‌توان گفت دره عمیق قیزیل اوزن در امتداد جاده قفقاز یولی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مسیرهای مهاجرت انسان از آفریقا به خاور نزدیک و سپس قفقاز بوده است.»
محمدی معتقد است اهمیت این مسئله در مطالعات دیرینه شناسی است و احتمال بالایی وجود دارد که فسیل انسان‌های اولیه در حوزه فرهنگی قیزیل اوزن وجود داشته باشد.
او در خصوص کاوش‌های صورت گرفته در محدوده استان اردبیل نیز اضافه کرد: «کاوشهای باستان‌شناسی در محدوده دو شهرستان خلخال و کوثر انجام شده که از جمله آنها می‌توان به کاوش گورستان خانقاه گیلوان، تپه دیزلئین هئشئین، قلعه اندبیل، تپه خوجین جعفرآباد و گورستان چالا دئم روستای شال اشاره کرد.»
او تاکید کرد: «مطالعات باستان‌شناسی این حوزه فرهنگی نشان می‌دهد بعد از دوران پالئولتیک مهمترین آثار کشف شده از این منطقه مربوط به دوره عصر مفرغ قدیم است. در هزاره چهارم پیش از میلاد فرهنگ معروف به کورا- ارس از طریق دشت مغان و منطقه تالش به منطقه خلخال نفوذ پیدا کرده و تا مناطق داخلی فلات ایران کشیده شده است.» نشانه‌های معماری فرهنگ کورا- ارس در جنوب اردبیل رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل متذکر شد: «کشف شواهد معماری این دوره در دیزلئین تپه سی نشان می‌دهد سنت معماری مدور فرهنگ کورا -ارس در حوزه قیزیل اوزن هم با همان سیاق مناطق شمالی‌تر تداوم یافته است.»
اما آنچه باستان شناسان در تشریح اهمیت این منطقه به آن تاکید دارند، صرفا مربوط به استقرارهای اولیه انسان نیست و گروهی معتقدند با شروع عصر آهن، حوزه فرهنگی قیزیل اوزن از اهمیت صد چندانی برخوردار می‌شود.
به گفته محمدی به دلیل شکل گیری حکومت‌های مقتدر در منطقه خاور نزدیک از قبیل هیتیت‌ها، سکاها، آشوری‌ها، مانناها، مادها و اورارتوها، قیزیل اوزن در مسیرهای ارتباطی تجاری، زد و خوردها و لشکرکشیهای دولت‌ها واقع شده است.
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل تاکید کرد: «کشف آثار این دوره‌ها در محوطه خانقاه گیلوان، چالا دئم شال و جعفرآباد گویای ارتباطات فرهنگی مابین قفقاز، جنوب دریای خزر از طریق مسیر ساحلی خزر، ماسال و بخش شاهرود خلخال است.»
او افزود: «شواهد نشان می‌دهد حداقل از عصر آهن دو، منطقه خلخال یکی از ایالت‌های مهم ماننایی محسوب می‌شده و نقش اساسی در درگیری‌های این دولت با آشور و اورارتوها داشته است.» وجود قلعه‌های تاریخی از سده اول تا ششم میلادی به اذعان رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل در دوره تاریخی حوزه فرهنگی قیزیل اوزن به دو دلیل مهم اهمیت دارد. یکی نزدیکی به مرزهای شمالی دولت‌های اشکانی و ساسانی و ضرورت تقویت نظامی این منطقه در مقابل یورش‌های اقوام مختلف و دیگری کنترل مسیر تجاری مهم جاده ابریشم که کالاهای شرقی را به غرب و بالاعکس می‌رسانده است.
محمدی تاکید کرد: «حتی وجود قلعه‌های متعدد در منطقه فیروزآباد کوثر و خلخال مربوط به سده اول تا ششم میلادی این فرضیه را تیید می‌کند.»
او افزود: «با ورود اسلام به ایران و فتح آذربایجان به دست اعراب و شورش خرمدینان منطقه اردبیل برای خلفای عباسی اهمیت یافته و قوای عباسی برای مقابله با لشکریان بابک از حوزه فرهنگی قیزیل اوزن شروع به پیشروی به مناطق شمالی می‌کنند.»
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان تصریح کرد: «در این دوره مسیر ارتباطی میانه به فیروزآباد-اردبیل و مغان دوباره اهمیت یافته و مسیر دیگری هم از سمت جنوب دریای خزر به جاده قفقاز وصل می‌شود که در دوره‌های بعدی معروف به کومور یولی می‌شود و منطقه تالش را از طریق اندبیل به خلخال- فیروزآباد و سپس میانه متصل می‌ساخته است.»
او افزود: «کاوش باستان‌شناسی قلعه اندبیل نشان داد در دوره سلجوقی و ایلخانی به منظور تامین امنیت راه‌ها و همچنین اقامتگاه اضطراری مسافران در محل‌های پرخطر اقدام به ایجاد واحدهایی مشابه رباط نموده‌اند. این بناهای مربع شکل با مصالح سنگ تراش خورده و ملات آهک و گچ ساخته می­‌شد و به دلیل کوهستانی بودن منطقه کاملا سرپوشیده و عموما بدون حیاط بودند.» پل‌های تاریخی یادگار استقرار حکومت‌ها در حاشیه قیزیل اوزن با توجه به اهمیت راههای ارتباطی حوزه فرهنگی قیزیل اوزن ساخت پل در دوره اسلامی این منطقه پر رونق بوده و پل قیز کورپوسی میانه و پل قیز کورپوسی روستای افشار شهرستان کوثر هر دو بر فراز رود قیزیل اوزن از جمله آنها است.
محمدی با تاکید به اینکه در کنار پل قیز کورپوسی روستای افشار مسیر سنگ فرش هم شناسایی شده که با برش لبه‌های پرتگاه مشرف به دره‌ها ایجاد شده بود، افزود: «این راه بعد از گذشتن از شهر تاریخی فیروزآباد به اسفرنجان ختم می‌شده و بعد از گذشتن از محدوده شهرستان نیر به اردبیل و جاده معروف قفقاز وصل می‌شده است.»
او متذکر شد: «در عصر آهن حوزه فرهنگی قیزیل اوزن به عنوان یکی از مهمترین ایالت‌های دولت ماننایی در مناقشات سیاسی امپراتوری آشور و اورارتو با مانناها از دستبردهای مهاجمان در امان مانده لیکن جنگ افزارها و تولیدات هنری این ایالت تاثیراتی را از هنر اورارتویی نشان می‌دهد.»
به گفته رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل، کوهستانی بودن منطقه و نزدیک مرز بودن آن در دوران ساسانی و اوایل اسلام باعث رونق قلعه سازی در این حوزه فرهنگی شده و در مواقعی ممن گروههایی از فرقه اسماعیلیان شده است.
او اضافه کرد: «در دوره سلجوقی و ایلخانی این منطقه به دلیل نزدیکی به سلطانیه و واقع شدن در مسیر شهرهای مهم این دوران یعنی فیروزآباد، اردبیل، برزند، ورثان، برذعه و بیلقان و دربند از اهمیت بالایی برخوردار بوده و امنیت راههای آن به شدت کنترل می‌شده است.»
محمدی تاکید کرد: «در تشکیل دوره صفوی این منطقه نقش مهمی داشته و شاه اسماعیل قبل از عزیمت به اردبیل از مسیر شمال به خلخال آمده و اقدام به جمع آوری نیرو می‌کند.»
او در خصوص آثار تاریخی به جا مانده از این دوره تاریخی ادامه داد: «قلعه‌هایی مانند «قلعه خشتی گیلوان» و «دوز قالاسی کوئی» مربوط به دوره صفوی منطقه بوده و حمام منحصربفرد سنگی «داش حامامی» شهرستان کوثر نیز در طول دوره صفوی و قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. ساخت قنات شهر هیرو (خلخال) و سیستم آبرسانی با تنبوشه‌های سفالی در کوئی دره (گیوی سفلی) نشانگر اهمیت تامین آب پایدار مراکز جمعیتی منطقه در دوره صفوی و قاجار دارد.» گزارش از ونوس بهنود