نقش عدد 4 در مکتب صفویه؛ اندیشه توحیدی معیار ساخت بقعه شیخ صفی

به گزارش روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی تنها اثر ثبت جهانی استان اردبیل است که در سال 1389 توجه کارشناسان یونسکو را به خود جلب کرد و به عنوان اثر فاخر معماری و موثر در فرهنگ، تاریخ، سیاست و حتی اقتصاد اردبیل و منطقه آذربایجان به ثبت جهانی رسید.
این اثر فاخر که حاصل سده ها تلاش پادشاهان صفوی است حول محور شخصیت جد سلاطین صفوی یعنی شیخ صفی الدین اردبیلی عارف نامدار قرن هشتم هجری قمری احداث شده است. فردی که اقتدار معنوی اش عامل پایه گذاری بنای تاریخی بود که از آن به عنوان یکی از آثار فاخر حکومت 200 ساله صفویان در کشور یاد می شود.
با وجود اهمیت این بنای تاریخی مطالعات جامع از تفکر و فلسفه آن همچنان ضروری است تا جایی که به اعتقاد محققان هر یک از اصول به کار رفته در فرم، طرح و رنگ معماری این بنا حاوی پیام است. احاطه مرقد شیخ با کلمه مقدس الله کارشناس باستان شناسی یکی از مهمترین بخش های این بنای تاریخی را گنبد الله الله عنوان کرد و گفت: به سفارش شیخ زاهد گیلانی زاویه ای(مرکز آموزش دینی و محل پذیرایی مستمندان و درویشان) توسط شیخ صفی الدین اردبیلی مرید وی در اردبیل احداث می شود که مقدمه شکل گیری مجموعه جهانی شیخ صفی الدین اردبیلی است.
حسن یوسفی افزود: بعدها در کنار زاویه شیخ فرزندش او را به خاک سپرده و گنبد الله الله بر روی مرقد وی احداث می شود. بر روی مرقد شیخ صفی الدین اردبیلی عارف نامدار، گنبدی در قرن هشتم هجری توسط صدرالدین موسی بنا شد. آجری استوانه‌ای شکل به ارتفاع 17 یا 18 متر و محیط 22 متر که بر روی قاعده سنگی هشت ضلعی قرار گرفته و به گنبدی کم‌خیز و عرق‌چینی شکل در بالا ختم می‌شود، نمای بیرونی آن برج را تشکیل می‌دهد.
او افزود: به وسیله کاشی معقلی با رنگ فیروزه‌ای، کلمه جلاله اللّه بر روی بدنه برج تکرار شده و به همین علت گنبد را الله الله نام‌گذاری کرده‌اند. ساقه و خود گنبد نیز با همان کاشی فیروزه‌ای رنگ در متن آجر و به شکل لوزی‌های مکرر تزیین شده است.
کارشناس باستان شناسی تصریح کرد: آنچه در این بنای تاریخی گویای بخشی از تفکر مکتب شیخ صفی است کلمه الله است که عدد 4 مطابق با تعداد حروفات به آن منتسب می شود و در بخش های مختلف بنا معماری نهفته بر 4 عنصر و یا ضرایب آن دیده می شود.
یوسفی افزود: در تزئینات بخش های مختلف بنا می توان تاکید به عدد 4 را مشاهده کرد که گویای تفکر حاکم در بین صفویان بوده است. پرواز مرغ های بهشتی در دارالحفاظ در کتاب «هنرهای شیعی در مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ صفی الدین اردبیلی» به نقاشی هایی اشاره شده که در سقف قندیل خانه مشاهده می شود.
یوسفی در این کتاب آورده است: «با مدنظر قراردادن کارکرد فضای تالار درالحفاظ به نظر می رسد نقش مرغان در آرایش سقف حجره های میانی طبقه اول، سمت راست و چپ که چهل پرنده در میان بندهای اسلیمی نقش بسته بی ارتباط با عرفان اسلامی نیست و این پرندگان در حقیق نماد فرشتگانی هستند که به هیبت مرغان ظاهر شده اند.گمان می رود این نگاره ها از رویای شیخ صفی الدین اردبیلی سرچشمه گرفته باشد.»
همچنین در کتاب ایران عصر صفوی نوشته راجر سیوری آمده است: «روایت است که او در رویا می بیند که فرشتگان به هیبت مرغان، به شکل انسان در می آمدند و با وی گفتگو می کردند گه گاه اوتاد و ابدال به او نزدیک می شدند و با این بشارت که به صاحبدلی خواهد رسید و روی مراد خود را خواهد دید و قبله اقبال و کعبه آمال جهان خواهد شد، تسلی اش می دادند.»
در سوره الزمر آیه 75 نیز اشاره شده است که: «ای رسول در آن روز فرشتگان رحمت را مشاهده می کنی که گرداگرد عرش با عظمت الهی درآمده و به تسبیح و ستایش خدا مشغولند و میان اهل بهشت و دوزخ به حق حکم شود و گویند سپاس و ستایش خاص خدای جهانیان است.»
کارشناس تاریخ صفویه معتقد است که پرندگان منقوش تالار دارالحفاظ نمادی از مرغ افسانه ای (سیمرغ) یا مرغان بهشتی است که در ادب عرفان اسلامی جایگاه ویژه ای به خو اختصاص داده است. 12 پر نماد شیعیان اثر حائز اهمیت دیگر در این مجموعه تاریخی فرهنگی، حوض 12 پر است که به تعبیر پژوهشگران نماد شیعیان محسوب می شود.
یوسفی تصریح کرد: تمامی بخش های مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی با فکر و اندیشه احداث شده و از جمله حوض 12 پر واقع در حیاط بقعه شیخ صفی الدین نمادی از اعتقاد به 12 امام شیعیان است.
نویسنده کتاب «روضه آفاق» در خصوص اهمیت این بنای تاریخی تصریح کرد: با توسعه فعالیت طریقت صفوی و گسترش آن نوادگان شیخ صفی الدین اردبیلی به ویژه صدر الدین موسی اردبیلی و نوه او خواجه علی سیاهپوش، زاویه شیخ صفی الدین اردبیلی به محل امن و کانون اصلی نجات جان انسان ها تبدیل شد.
ملکه گلمغانی زاده در این خصوص تصریح کرد: به عبارتی هسته اصلی بنیاد معماری مجموعه مذهبی شیخ صفی الدین از اوایل قرن هشت هجری با احداث زاویه و فضاهای مسکونی توسط شیخ صفی الدین آغاز شد و در زمان حاکمان صفوی به هیبت یک مجموعه منسجم مذهبی و زیارتی مطرح گردید.
او افزود: در طول حکومت شهریاران صفوی بخش های مختلفی از جمله فضاهای آموزشی و تربیتی از جمله مسجد، مدرسه، دارالحدیث، دارالحفاظ، خانقاه یا خلوت سرا احداث شده است.
محقق تاریخ دوره صفوی در اردبیل متذکر شد: همچنین فضاهای معیشتی از جمله آشپزخانه، نانوایی، خانه های متعلق به خاندان سلسله صفوی، آسیاب، مغازه ها، کاروان سرا و فضاهای خدماتی شامل شربتخانه، شفاخانه، رختشویخانه، عصارخانه، حمام های وقفی چهارگانه بیش از چهار سده توانسته است کلیه نیازهای جسمانی و روحی مخاطبان و طالبان خویش را برآورده سازد. رنگ آبی لاجوردی غالب در بنای تاریخی آنچه به زیبایی بخش های مختلف بنای تاریخی افزوده، غلبه رنگ آبی لاجوردی در بنا است که به شکل متوازنی در تزئینات دیده می شود.
کارشناس تاریخ صفویه در این خصوص اظهار کرد: در بناهاي صفوي مخصوصا در مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی رنگ غالب کاشی هاي منقش، آبی لاجوردي است که به ویژه در بخش های خارجی بنا دیده می شود. و سایه روشن آن به شکل مطلوبی با رنگ های دیگری از جمله سفید، زرد اوکر، نارنجی آجری و سبز استفاده شده است.
مجموع ویژگی های منحصر به فرد این بنای تاریخی موجب شده تا 9 مرداد ماه سال 2010 این بنای تاریخی به ثبت جهانی برسد.
در ادامه تعریف 4 مرداد به عنوان سالروز تاجگذاری شاه اسماعیل صفوی و تشکیل حکومت منسجم شیعی در کشور مجموعه جشن و رویدادهای فرهنگی سالانه ای را رقم زده است.
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل با تاکید به اینکه هفته استان اردبیل هفته ایران اسلامی است، تصریح کرد: در سلسله برنامه های این هفته به دنبال تقویت وحدت ملی و تبیین جایگاه صفویه هستیم.
نادر فلاحی با اشاره به تدارک بیش از 70 برنامه فرهنگی افزود: تمامی برنامه ها با محور تحقیق و پژوهش برگزار می شود و در دو روز 4 مرداد سالروز تاجگذاری شاه اسماعیل صفوی و 9 مرداد سالروز ثبت جهانی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی برنامه های ویژه تدارک دیده شده است. تعریف پوستر هفته استان بر اساس المان های شاخص بقعه شیخ مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تصریح کرد: با هدف معرفی المان های فرهنگی و بخشی از تفکر و اندیشه مکتب شیخ صفی، تمامی برنامه ها به این مهم توجه داشته است تا جایی که حتی در طراحی پوستر اردبیل نیز به این موضوع توجه داشتیم.
درعین حال کارشناس ارشد گرافیک در توضیح پوستر هفته استان اردبیل گفت: تمامی بخش های این پوستر منطبق بر المان های موجود در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی است.
فریبرز اسماعیلی تصریح کرد: اوج معماري مجموعه، گنبد الله الله است که نقوش بنایی الله الله به رنگ فیروزه اي ملون شده است. این رنگ از رنگ هاي اصیل و حتی عرفانی معماري ایرانی اسلامی بالاخص دوران صفوي محسوب می‌شود واز این رو در پس زمینه این پوستر، به تقلید از معماري اصیل صفوي دراردبیل از رنگ آبی لاجوردي استفاده شده که با یک شیب ملایم به سمت رنگ آبی فیروزه اي در نقطه ي متمرکز استفاده شده است.
او اضافه کرد: در بخش مرکزی پوستر طرح کاشی گنبد مقبره شاه اسماعیل برداشته شده و به دلیل تقدس عدد 4 در معماري اسلامی با حوض 12 پر به نشانه 12 امام شیعیان ترکیب شده است. در هر گوشه و حاشیه پنج مربع طلایی به نشانه 5 تن آل عبا قرار گرفته است. انتخاب این فرم به منظور نشان دادن اصل حسن اختتام که تعالی کامل در آجرچینی و کاشیکاری معماری صفوی را نشان می دهد، است.
کارشناس ارشد گرافیک و طراح پوستر هفته استان اردبیل در خصوص پرنده های تعبیه شده در پوستر گفت: در تزئینات دیواري سقف حجره هاي دو طرف شمالی و جنوبی دارالحفاظ (قندیل خانه) نقش پرندگانی را ملاحظه می کنیم که تداعی گر حدیثی از پیامبر اکرم(ص) است که کسی که لا اله الا الله بگوید به ازاي هر کلمه آن خداوند یک پرنده، آن هم با منقاري از طلا و پر و بالی از مرجان می آفریند و گمان می رود این نگاره ها از رویای شیخ صفی الدین اردبیلی سرچشمه گرفته باشد و در پوستر تعداد آن نیز به دلیل تقدس عدد 8، هشت عدد انتخاب شده است.
اسماعیلی تصریح کرد: در کتابت ها و نوشتار هاي صفوي اغلب با خط نستعلیق و تعلیق مواجه می شویم که در اینجا از خط نستعلیق براي عنوان اصلی استفاده شده است. در خط لاتین این پوستر تلاش شده است تا از نوشتاري کلاسیک استفاده شود تا به درستی به اصالت و قدمت صفویه اشاره شود.
اهمیت این بنای تاریخی موجب شده تا تقویت مطالعات پیرامون آن مورد تاکید قرار گیرد تا جایی که نماینده ولی فقیه در استان خواستار راه اندازی کتابخانه تخصصی صفویه در استان شد.
آیت الله سید حسن عاملی با بیان اینکه خدمات صفویه در تاریخ کشور ماندگار است، افزود: لازم است منابع صفویه از اقصی نقاط جهان در این استان گرد آمده و اساس فعالیت‌های پژوهشی باشد.
این تاکیدات و مجموعه برنامه‌های پژوهش‌محور در هفته استان اردبیل رگه‌های امیدی از تقویت پژوهش‌ها و مطالعات حوزه صفویه از خواستگاه اردبیل است و نقش پژوهشگران را حساس‌تر از گذشته می‌سازد. گزارش از ونوس بهنود